سرویس جنگ نرم مشرق - نشریه آمریکایی دیپلمات در مقاله‌ای به بررسی دیپلماسی ماسک چین و پیامدها و اهداف احتمالی این اقدام از سوی حاکمان این کشور پرداخت. چین با ارسال لوازم و اقلام پزشکی به کشورهای اروپایی به دنبال ارتقای وجهه خود به عنوان یک رهبر جهانی مسئولیت‌پذیر است. کشورهای دیگری نیز کمک ارائه کرده‌اند، اما تحلیلگران نسبت به انگیزه‌های ورای تلاش‌های چین و توقعات احتمالی مربوطه ابراز نگرانی کرده‌اند.

در شرایطی که کادر سلامت و بهداشتی سرتاسر دنیا در تقلاست تا تخت‌های بیمارستانی و اقلام بیمارستانی کافی جهت مقابله با بحران ویروس کرونا تدارک ببیند، چین وارد میدان شده است. آلمان، آمریکا، اتحادیه اروپا، و بسیاری از کشورهای دیگر نیز به همین منوال پا به میدان گذاشته‌اند. چین نیز در همین راستا کمک‌هایی را به اروپا، خاورمیانه، آفریقا، و آسیا ارائه کرده است. این اولین بار نیست که چین در جریان یک بحران سلامت در سطح جهانی کمک‌های بشردوستانه ارائه می‌دهد، اما به گفته مقامات پکن، این بزرگ‌ترین کمک بشردوستانه از سال ۱۹۴۹ به بعد به شمار می‌رود. لو ژائویی معاون وزیر امور خارجه چین گفته است که پکن کمک‌های اضطراری ــ از جمله کیت‌های تشخیص بیماری و ماسک ــ به ۸۳ کشور عرضه کرده است، «زیرا چین مایل است آنچه در توان دارد به کشورهای دیگر ارائه دهد و بر این نکته تأکید دارد.» وی همچنین اظهار داشت که کشورش خواهان تبادل تجربیات خود با دنیا در خصوص مبارزه با همه‌گیری بیماری است. آمریکا در حال حاضر بیشترین موارد ابتلا به ویروس کرونا را داراست و از این حیث از چین پیشی گرفته است.

اما واکنش چین نگرانی‌هایی را در غرب به وجود آورده است. مارسین پرزیچودنیاک تحلیلگر مؤسسه امور بین‌المللی لهستان می‌گوید کشورهای دریافت‌کننده کمک‌ها، به ویژه کشورهای واقع در مرکز و شرق اروپا، قدردان حمایت‌های پکن هستند، اما در رابطه با انگیزه‌های سیاسی و اقتصادی ورای این حمایت‌ها نگرانی‌هایی دارند. به گفته پرزیچودنیاک، دولت‌ها جهت دریافت این اقلام پزشکی مجبورند «مستقیماً با مقامات چینی همکاری کنند تا بتوانند کالاهای پزشکی را سفارش دهند.» وی در این باره می‌گوید: «احتمالاً این کمک‌ها با توقعاتی همراه هستند، مثلاً این توقع که شرکای اروپایی بر روایت چین از «رهبری خردمندانه و نظام سیاسی موفق» خویش که به غلبه بر ویروس در چین انجامید، تأکید ورزند. جوزپ بورل رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در خصوص کمپین قدرت نرم چین هشدار داد و در این رابطه گفت اروپا «باید بداند که پای یک مؤلفه ژئوپلیتیکی از جمله تلاش جهت نفوذ از طریق تبلیغات جانبدارانه و «سیاست دست و دلبازی» در میان است.»

میوا هیرونو کارشناس کمک‌های خارجی چین در دانشگاه ریتسومیکان ژاپن می‌گوید برخلاف کمک‌های پزشکی که چین در جریان شیوع ابولا طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ به کشورهای غرب آفریقا ارائه کرد، «دیپلماسی ماسک» این کشور اغلب با این فرضیه گره می‌خورد که «چین تلاش دارد با ارتقای وجهه خود رهبری دنیا را در دست گیرد و قدرت نرم خود را از طریق تأمین ماسک‌های صورت تقویت کند.» اما هیرونو می‌گوید انگیزه‌های پکن را نمی‌توان به همین موارد خلاصه نمود: «بسیاری از کشورهای دیگر نیز کمک‌هایی ارائه کرده‌اند. همه می‌خواهند وجهه خود را ارتقا دهند و این مسئله فقط به چین محدود نمی‌شود. صرف‌نظر از ماهیت موجه یا غیرموجه این نگرانی‌ها، اینکه هر کاری چین انجام می‌دهد را به تلاش این کشور جهت در دست گرفتن رهبری دنیا ربط دهیم و بستر و پیشینه کمک‌های بشردوستانه را نادیده انگاریم، چشمان ما را بر روی ماهیت واقعی اقدامات چین می‌بندد. »

در بخش دیگری از این گزارش آمده است: در میان پیامدهای فراوان شیوع بیماری می‌توان به صف‌آرایی‌های جدید و شوک‌های بزرگ در حوزه روابط بین‌المللی اشاره کرد. با این وجود، سیاست خارجی چین ــ به ویژه در ارتباط با دیپلماسی ماسک ــ قابل تأمل است. عبارت دیپلماسی ماسک را می‌توان در راستای توصیف سبک قدرت‌نمایی نرم (فرهنگی، نمادین، گفتمانی) و سخت (اعزام هیئت‌های پزشکی و تیم‌های تحقیقات پزشکی) این کشور در اروپا بکار گرفت. ارسال اقلام پزشکی ــ نظیر ماسک و مایع ضدعفونی ــ و ارائه کمک‌های مالی در کنار هم پکن را قادر ساخته‌اند تا نیمی از اروپای چندپاره را از دل‌وجان مجذوب خود کند و در عین حال نیمی دیگر را به حاشیه براند و بدین طریق یک دستاورد راهبردی را محقق سازد. گروه اول عموماً عبارتند از کشورهایی که در تقلا بوده‌اند از اتحادیه اروپا منفعت و بهره‌ای نصیبشان شود. گروه دوم نیز عمدتاً متشکل از قدرت‌های سنتی قاره نظیر آلمان و فرانسه و انگلیسِ پسابرگزیت است.

مشخصه‌های اصلی دیپلماسی ماسک چین کدام‌ها هستند؟

ویژگی این نوع دیپلماسی در وهله اول تأکید فراوان بر توزیع و تأمین منابع مهم (نظیر کمک‌ها، تجهیزات، و اقلام پزشکی) با هدف جلب توجه توده‌های مردم و همچنین خواص است. اهدای گسترده ماسک و اقلام پزشکی به بیمارستان‌های گرفتار و خیریه‌های محلی نقش محوری در احیای وجهه چین در برخی حوزه‌ها ایفا می‌کند، وجهه‌ای که به لحاظ تاریخی چندان درخشان نبوده و اخیراً با رسوایی توأم شده است. برای مثال، با اینکه تنش‌ها در ایتالیا در خصوص ابتکار کمربند و جاده چین افزایش یافته‌اند (به ویژه از آن جهت که ابتکار مذکور از اهمیت شمال ایتالیا به‌عنوان پایه و اساس اقتصادی این کشور می‌کاهد)، اقدام چین در ارائه حمایت‌های مورد نیاز می‌تواند نقش محوری در تسخیر قلب و ذهن بسیاری از ایتالیایی‌های شوک‌زده ایفا کند، آنهم در شرایطی که اروپا نتوانسته به یاری یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای خود بشتابد.

این گزارش می‌افزاید: گذشته از این، اقدام چین در ارائه کمک‌های مالی و ایجاد خطوط باثبات عرضه اقلام پزشکی نشان‌دهنده مزایا و برتری‌های فرآیند برنامه‌ریزی متمرکز دولتی است. غرب می‌تواند چنین اقداماتی را «دغل‌کاری سیاسی» بنامد، اما چین از طریق ارائه تاکتیکی حمایت‌های کارساز قادر می‌گردد نظر افراد بدبین را جلب کند و اعتبار و حضور جناح‌های طرفدار چین را در درون ملت ـ دولت‌های اروپایی تقویت کند. ویژگی دوم دیپلماسی ماسک چین نیز تأکید این کشور بر ایجاد وابستگی‌های بلندمدت و شبکه‌های حمایتی است.

چین از طریق ارائه کمک‌های اضطراری در مقاطع حساس نظیر بلایای طبیعی و بحران در حوزه سلامت همگانی، از جمله در جریان همه‌گیری کووید-۱۹، به زیرساخت‌های حیاتی کشورهایی که به روی چین آغوش گشوده‌اند دسترسی می‌یابد و همچنین فرصت پیدا می‌کند تا به احساس قدردانی و اقدامات جبرانی متقابل در میان بوروکرات‌های میان‌پایه و آینده‌دار (نظیر شهرداران و مسئولان بلندپایه استانی) دامن بزند. نکته مهم‌تر اینکه، به‌واسطه واردات مرتب و مداوم فناوری‌ها و تجهیزات چینی، تکنوکرات‌های چینی قادر می‌شوند سهم خود از بازار صنایع نوپا نظیر فناوری زیستی و تجهیزات پزشکی را افزایش دهند و بدین طریق درآمدهای بیشتری برای بنگاه‌های دولتی یا مؤلفه‌های محوری راهبرد «ساخت چین» ۲۰۲۵ ایجاد کنند.

این نوع از دیپلماسی جز لاینفک سیاست خارجی دوران معاصر است

همزمان، کسانی که مشتاقند دیپلماسی ماسک چین را دسیسه‌آمیز یا دردسرساز بخوانند باید این حقیقت را مدنظر قرار دهند که چنین تاکتیک‌هایی جزء لاینفک سیاست خارجی در دوران معاصر به شمار می‌روند. در قالب طرح مارشال در سال ۱۹۴۸، آمریکا بیش از ۱۵ میلیارد دلار در اروپای غربی ریخت‌وپاش کرد تا از مهار تهدید ناشی از روسیه مطمئن شود. اتحادیه اروپا نقش محوری در هماهنگ‌سازی واکنش بین‌المللی به شیوع بیماری ابولا در سال ۲۰۱۴ ایفا کرد. سنگاپور در پی شیوع بیماری سارس در سال ۲۰۰۳ تلاش کرد دانش و تخصص خود در حوزه پزشکی را به دیگر کشورها صادر کند. مفسران خوش‌بین می‌توانند همه اینها ــ و همچنین تلاش‌های فعالانه چین ــ را از روی دلسوزی و حسن نظر رهبران کشورها قلمداد کنند. اما آنها سخت در اشتباه هستند. با افزایش گستره و پیچیدگی چالش‌های جهانی، بر تعداد مصائب و فجایع نیز افزوده خواهد شد. فاصله‌گیری کشورها یا گرایش آنها به سمت سیستم‌های واکنشی فراکشوری خلق‌الساعه در واقع به مثابه آزمون مهمی است که نشان خواهد داد دیپلماسی و سیاست خارجی آنها تا چه حد کارایی دارد.

چین به دنبال فتح سازمان ملل

در نهایت، جهت درک و شناخت دیپلماسی ماسک چین باید راهبرد فراگیرتر این کشور مبنی بر تقویت حضور و نفوذ در مؤسسات چندملیتی معتبر را مدنظر قرار داد. از میان رؤسای ۱۵ سازمان تخصصی در زیرمجموعه سازمان ملل چهار نفرشان از اتباع چین هستند (رؤسای سازمان خواربار و کشاورزی، سازمان بین‌المللی هوانوردی، اتحادیه بین‌المللی مخابرات، و سازمان توسعه صنعتی ملل متحد). اگرچه آمریکا در میان مقامات ارشد سازمان ملل بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است (۲۳ تبعه آمریکایی در میان ۲۰۲ مقام ارشد دیده می‌شوند) و چین هنوز در ابتدای مسیر قرار دارد، اما شکی نیست که در عصر انزواطلبی فزاینده و بومی‌گرایی خویشتن‌نگرانه آمریکا، چین به دنبال پر کردن جاهای خالی در سطوح ارشد مؤسسات چندملیتی است. از دید رهبران چین، حضور پررنگ‌تر در مؤسسات بین‌المللی به اندازه تحکیم سلطه منطقه‌ای در آسیا حائز اهمیت است و به لحاظ ایدئولوژیکی و نمادین با مفهوم رؤیای چین شی جین‌پینگ نیز همسویی دارد.

درک و شناخت دیپلماسی ماسک چین مستلزم چیزی فراتر از پافشاری بر موضع مخالف و موافق است. بر اساس یک دیدگاه، تلاش‌های دیپلماتیک نشانه نیک‌اندیشی و تمایل چین نسبت به در دست گرفتن رهبری دنیاست. در سوی دیگر افرادی قرار دارند که نسبت به حکومت چین بسیار شکاک و بدبین هستند و فرصت را غنیمت شمرده‌اند تا دولت چین را به مثابه یک دولت فرصت‌طلب و سودجو به تصویر بکشند که در قالب عرضه اقلام پزشکی از آب گل‌آلود ماهی می‌گیرد.

هیچکدام از این تفاسیر صحیح نیست. دیپلماسی ماسک چین در حقیقت عبارت است از همانندسازی و تطبیق موفقیت‌آمیز بهترین شیوه‌های دیپلماتیک قدیمی که ــ در کنار شیوع کرونا ــ به حکومت صدمه‌دیده چین ظاهراً فرصت داده تا در عرصه جهانی رستگار شود. اینکه آیا در پسِ کمک‌های پزشکی چین انگیزه دیگر وجود دارد یا نه تنها با گذشت زمان مشخص خواهد شد.